Бир пайтлар дунёдаги тўртинчи йирик кўл бўлган Орол денгизининг қуриши энг йирик глобал антропоген экологик офатлардан бири бўлиб, эпицентри Қорақалпоғистон республикаси, Ўзбекистонда жойлашган ҳолда, Марказий Осиё минтақасида яшовчи миллионлаб аҳолининг иқтисодий ва ижтимоий аҳволига таъсир кўрсатиб келмоқда. Фалокат ерларнинг деградатсияси, чўлланиш, ичимлик суви етишмаслиги, тўйиб овқатланмаслик, маҳаллий аҳоли саломатлигининг ёмонлашиши каби қатор салбий оқибатларга олиб келди.
“Яшил битим” ва Марказий Осиё бўйича янги Стратегия доирасида Европа Иттифоқи айланма иқтисодиётга ўтишга эътибор қаратган ҳолда атроф-муҳитни тиклаш ва атроф-муҳитни муҳофаза қилишни иқтисодиётнинг бошқа тармоқларига интегратсиялашувига устувор аҳамият беришда давом этмоқда. 2020-йилда Европа Иттифоқи “Табиатни ҳаётимизга қайтариш” 2030-йилгача биохилма-хиллик стратегиясини қабул қилди. Европа Иттифоқининг Яшил келишувининг бир қисми сифатида Стратегия биологик хилма-хилликни йўқотишнинг асосий омилларини ҳал қилишга ва экотизимларни тиклашга қаратилган. Стратегия доирасида Европада қўриқланадиган ҳудудларни кўпайтириш, дарёларнинг эркин оқимини тиклаш, пестицидлардан фойдаланишни камайтириш бўйича кенг кўламли ишлар олиб борилмоқда. 2030-йилгача Европада экологик тамойилларга тўлиқ риоя қилган ҳолда 3 миллиард дарахт экиш режалаштирилган.
Европа Иттифоқи ҳам бу борада халқаро ҳамкорлар, жумладан, Ўзбекистон билан яқин ҳамкорлик қилади ва ҳукуматнинг атроф-муҳитни тиклаш ва айниқса, Орол денгизи минтақасини тиклашга қаратилган қатор ташаббусларини қўллаб-қувватлайди. Қорақалпоғистоннинг Оролқум чўли ва унга яқин аҳоли пунктларида ҳудуднинг иқлим шароитига мослаштирилган ўрмонзорлар барпо этиш йўли билан кўкаламзорлаштириш бўйича “Орол денгизидаги боғим” лойиҳаси шулар жумласидандир. Бу шуни англатадики, ҳар бир дарахт унинг кўкариши ва ўсиши учун қулай шароитларга эга бўлган жойга экилган бўлиши керак. Орол денгизи мисолида кўришимиз мумкинки, ҳудудни ободонлаштириш ва биохилма-хиллигини ошириш бўйича олиб борилаётган ишлар узоқ муддатли режалаштириш ва мониторинг асосида амалга оширилмоқда.
“Ўзбекистон Республикаси Президенти ташаббуси билан 2019-йилда Оролбўйи ҳудуди экологик инновациялар ва технологиялар зонаси, деб эълон қилинди. Айни пайтда Давлат экология қўмитаси томонидан тажрибали инновацион мутахассисларни жалб этиш, ҳудудга тадбиркорлик ва сармоя жалб этиш учун иқтисодий ва молиявий шарт-шароитлар яратиш бўйича фаол ишлар амалга оширилмоқда. Бу ерда Орол денгизи тубини ўрганиш, шунингдек, хорижий ва маҳаллий мутахассисларни жалб қилган ҳолда кенг кўламли тадқиқотлар олиб бориш имконини берадиган мониторинг илмий станцияларини ташкил этиш режалаштирилган”, — белгилади Ўзбекистон Экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси раиси ўринбосари Жусипбек Казбеков.
2018-йилдан буён қуриган Орол денгизи ҳудудини кўкаламзорлаштириш учун 2500 дан ортиқ киши, 500 дан ортиқ махсус техника ва авиация жалб этилди. Қумли шўр чўлларда асосан қурғоқчиликка чидамли саксовул, қандим экилади. Айни пайтда бу плантатсияларнинг майдони 1 миллион 700 минг гектарни ташкил этади. Саксовул ўрмонлари тупроқни муҳофаза қилишда муҳим ўрин тутади ва ариқлар, воҳалар, йўлларни қум билан қопланишининг олдини олади. Битта саксовул 10 тоннадан ортиқ тупроққа бардош бера олади ва қум, зарарли моддаларнинг аҳоли пунктларига тарқалишига йўл қўймайди.
Апрел ойи охирида Европа Иттифоқига аъзо давлатлар Дипломатик ваколатхоналари раҳбарларининг Қорақалпоғистонга ўтказган танишув сафари чоғида Ўзбекистон Европа Иттифоқига аъзо 27 давлатдан, мамлакат ҳукуматининг чўлланишдан зарар кўрган ерларни тиклаш бўйича саъй-ҳаракатларини қўллаб-қувватлаган ҳолда Европа Иттифоқи вакиллари Қорақалпоғистонга совға сифатида 2022-йил охиригача Орол денгизи тубига 27 000 туп дарахт кўчатлари экиш ниятини маълум қилди.
“Европа Иттифоқи ва унга аъзо давлатлар Ўзбекистонни атроф-муҳит деградатсиясини олдини олиш ва фожиадан жабр кўрган аҳолининг чидамлилигини ошириш бўйича барча саъй-ҳаракатларини қўллаб-қувватлашга тайёр. Европа Иттифоқи БМТнинг Орол денгизи минтақаси учун инсон хавфсизлиги бўйича кўп шериклик траст фондига 5 миллион евродан ортиқ маблағ ажратди ва бу табиий офатлар оқибатларини юмшатиш бўйича юқори даражадаги мажбуриятни таъкидлади. Шу билан Европа Иттифоқи жорий йил охиригача 27 000 та дарахт экишни режалаштирмоқда. Шу ёʻл билан биз Оролбўйида келажакда яшил инвестициялар ва яхшиланган экотизимлар ва барқарор ҳаётга йўл очиб беришга умид қиламиз”, — деди Европа Иттифоқининг Ўзбекистондаги элчиси Шарлотта Адриан.
Ўзбекистон ҳукумати томонидан ҳам алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар зоналарини кенгайтириш бўйича ишлар олиб борилмоқда. Давлат экология қўмитаси томонидан сайғоқларни муҳофаза қилиш мақсадида 350 000 гектардан ортиқ майдонда ландшафт қўриқхонаси ташкил этилди. 2020-йилда Қорақалпоғистоннинг Қўнғирот вилоятида умумий майдони 1,4 миллион гектардан ортиқ бўлган Жанубий Устюрт миллий табиат боғи ташкил этилди. Табиий объектнинг аҳамиятини бу ерда яшовчи, Ўзбекистон Республикаси Қизил китобига киритилган ҳайвонларнинг ноёб ва ёʻқолиб кетиш хавфи остидаги турлари беради. 2021-йилда айни Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудида ноёб ва йўқолиб кетиш хавфи остида турган қуш турларини сақлаб қолиш мақсадида икки мингта йўрға тувалоқлар табиатга қўйиб юборилди. Ҳар баҳорда Судоче кўлига пушти фламинголар тўдалари учиб келади. Бу ерда дунёдаги фламинголар аҳолисининг 1,4% дан ортиғи яшайди. Судоче кўллари тизимининг ўзига хос географик жойлашуви ва бу ерда кўплаб артемия қисқичбақалар, фламинголар учун асосий озиқ-овқат базаси уялар учун қулай жой ҳисобланади. Бундан ташқари, кўлда 230 га яқин қуш турлари мавжуд.
Минтақада, асосан қишлоқ жойларида яшовчи миллионлаб одамларнинг фаровонлиги бевосита ёки билвосита экотизимларнинг ҳолати ва қулай экологик параметрларни сақлаб туриш қобилиятига боғлиқ. Экотизимлар ва биологик хилма-хилликни сақлаш бўйича саъй-ҳаракатларсиз иқлимга асосланган келажакка адолатли ўтиш мумкин эмас.
Марказий Осиё давлатлари, хусусан, Ўзбекистон ижтимоий-иқтисодий тараққиёт ва минтақада барқарорликни сақлаш учун биологик хилма-хилликнинг юксак аҳамиятини эътироф этади. Минтақадаги барча давлатлар Биологик хилма-хиллик тўғрисидаги конвенция, ЮНЕСКО нинг Бутунжаҳон маданий ва табиий меросини муҳофаза қилиш тўғрисидаги конвенция, сув-ботқоқ ерлар тўғрисидаги Рамсар конвенцияси иштирокчилари ҳисобланади. Мамлакатларнинг ижтимоий-иқтисодий кўрсаткичлари фарқига қарамай, биохилма-хилликни сақлаш бўйича минтақавий ташаббуслар тажрибаси шуни кўрсатдики, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши оқибатларига қарши курашиш минтақада ҳамкорликнинг ишончли платформасига айланиши мумкин.
Наргис Қосимова