Қушлар барча қитъаларда яшайди ва бутун дунёни айланиб ҳаёт кечирадиган жонзотлардир. Улар озиқ-овқат учун яроқли ӯсимликлар ва ҳайвонлар бор жойда яшайдилар: ӯрмонларда, тоғларда, ӯтлоқлар ва ботқоқларда, даштларда, тундраларда ва чӯлларда.
Шундай қушлар борки, умрининг кўп қисмини очиқ денгизда ўтказади. Ҳозирги вақтда дунё фаунасида 9000 дан ортиқ қуш турлари маълум. Улар энг хилма-хилдир тропик ӯрмонлар ва ичида оғир шароитлар Арктика ва Антарктикада қушларнинг бир нечта турлари мавжуд, аммо улар жуда кӯп сонли кўринишлар билан ифодаланади.
Қушларнинг табиатдаги роли уларнинг фаолиятининг хилма-хиллиги ва жуда кӯп сони туфайли жуда ҳам катта. Ер юзида 100 миллиардга яқин қушлар яшайди, деб тахмин қилинади. Уларнинг барчаси кӯп миқдорда ӯсимлик ва ҳайвонларнинг озиқ-овқатларини истеъмол қилади ва шу билан ёввойи табиатга сезиларли таъсир кӯрсатади. Ҳашаротлар ва майда кемирувчилар сонини тартибга солишда қушларнинг аҳамияти айниқса катта. Баъзида қушларнинг ӯзлари бошқа ҳайвонлар учун озуқа бӯлиб хизмат қилади. Шундай қилиб, қушлар тирик организмларнинг озиқ-овқат занжирларида муҳим бӯғиндир.
Уруғларнинг тарқалишида қушларнинг аҳамияти катта. Тоғ кули, мўрвер, лингонберрй, қуш гилоси, кӯк ва бошқа кӯплаб ӯсимликларнинг сувли меваларини йиғиб, улар жойдан иккинчи жойга учиб кетишади ва ахлат билан бирга бузилмаган уруғларни ташлайдилар. Қушларнинг фаоллиги туфайли эманнинг оғир мевалари — акорлар улар ӯсган дарахтдан узоқда ўсадилар. Жайлар ва бошоқлар билан озиқланадиган бошқа қушлар уларни узоқ масофага олиб борадилар ва кӯпинча уларни юқотадилар. Баъзи тропик ӯсимликларнинг гуллари колибри ва қуёш қушлари томонидан чангланади, улар кӯплаб ҳашаротлар каби гул нектарлари билан озиқланади.
Қушларнинг одамлар учун аҳамияти асосан уларнинг табиатдаги ролига боғлиқ. Барча ҳашаротхӯр қушлар фойдали ҳисобланади, чунки улар ҳашаротларни, биринчи навбатда, маданий ва қимматбаҳо турли оммавий зараркунандаларни йӯқ қилади. Шунинг учун қушларни ҳимоя қилиш ва уларни далаларга, сабзавот боғларига, боғларга жалб қилиш жуда муҳимдир.
Шубҳасиз инсонлар учун фойдали ва йиртқич қушлар, кӯп жиҳатдан майда кемирувчиларни йӯқ қилиш — дала экинларининг зараркунандалари ва кӯплаб юқумли касалликларни тарқатувчиларини сонини тартибга соладилар.(масалан, вабо, сариқлик).
Қушларнинг патлари маданият тарихида катта аҳамиятга эга эди, чунки улар Рим империяси давридан ӯтган асрнинг ӯрталаригача ёзув учун ишлатилган. Ҳозиргача биз пичоқларни қалам пичоқлари деб атаймиз ва анъанавий равишда туклар деб атайдиган металл буюмлар билан ёзамиз.
Қушларнинг табиатдаги беқиёс ўрни ва нақадар ҳаёт занжирида муҳим эканлигини билган ҳолимизда уларни муҳофақа қилишимиз зарурдир. Бундай ҳимоя қилиш учун бутун дунё бирдек бирлашади ва ҳимоя қилади
“Ҳайвонот дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида”ги қонун сайёр қушларни ўлдириш ва уяларини бузишни тақиқлайди. Йиртқич қушлар ҳам қонун билан ҳимояланган, қӯриқхоналарда ноёб қуш турлари муҳофаза қилинади.
Ӯйин қушларидан оқилона фойдаланиш, уларнинг энг кӯп сонини сақлаб қолиш учун қатъий ов қилиш муддатлари ӯрнатилган. Қушларнинг кӯпайиш даврида уларни овлаш тақиқланади.
Бутун дунё аҳолиси 1 апрель — Халқаро қушлар кунини нишонлайди. 1894 йилдан илк бора Америка Қӯшма Штатларда, кейинчалик оммабоп бӯлиб бошқа штатларда ва оммавий ахборот воситалари сабабли Эвропада ҳам ӯтказила бошланди. Ушбу тантанали кунинг ўтказилишидан мақсад дунё ҳамжамиятининг қушлар оламига бўлган жиддий этиборидир. Ушбу кунларда муҳим қарорлар, янги лойиҳалар ва стартуплар қабул қилинади.
Ӯзбекистон фаунасида қушларнинг 19 туркумга оид 440 дан кӯпроқ тури маълум. Яшаш жойига биноан қушларни бир неча йирик экологик гуруҳлар, ӯрмон қушлари, чӯл ва дашт қушлари, сув ҳавзалари (сувда сузувчи) қушлар, ботқоқ ва соҳил қушларига; улар ҳаётининг йил фасллари бӯйича ӯзгаришига биноан учиб кетувчи, кӯчиб юрувчи ва ӯтроқ қушларга бӯлинади. Қушларнинг турлари сони тобора камайиб бормоқда. 17-аср бошларидан буён 100 га якин Қушлар тури қирилиб кетган, бир қанча турлари йӯқ бӯлиб кетиш арафасида турибди. Қушларни муҳофаза қилишга қадимдан ҳаракат қилиб келинади. Қадимги Ҳиндистонда милоддан 200 йил аввал қушлар муҳофазаси тӯғрисида қонун мавжуд бӯлган. Ҳозирги ҳамма мамлакатларда қушлар муҳофазаси бӯйича чора-тадбирлар ишлаб чикилмоқда. Ноёб ва қирилиб кетиш хавфи остидаги турларни сақлаб қолиш мақсадида халқаро мамлакатлар ва регионал Қизил китоблар яратилган. Халқаро конвенсия, битим, меморандумлар тузилган.
Махсус фондлар ташкил этилган. 1885 йил биринчи бӯлиб Қушларни муҳофаза қилиш Одюбонов жамияти тузилган. 1872 йил Еллоустон миллий боғи (Америка Қӯшма Штаталари), 1910 йил Швейсарияда табиатни муҳофаза қилиш жамияти иш бошлаган. 1913 йил табиатни муҳофаза қилиш бӯйича биринчи халқаро анжуман ӯтказилган. 20-асрнинг 2-ярмидан бошлаб Қушларнинг яшаш жойларини сақлаб қолишга эътибор кучайтирилди. Муҳофаза қилиш ҳудудлари (миллий боғлар, қӯриқхоналар) ташкил этила бошланди. 1971 йил сув ва ботқоқлик ҳудудлари муҳофазаси бӯйича халқаро конвенсия ишлаб чиқилди. Қушлар муҳофазаси бӯйича халқаро ҳамкорлик тобора ривожланиб бормоқда.
Ӯзбекистон Республикаси 1995 йилда «Биологик хилма
хиллик тӯғрисида» ги, 1997 йилда «Йӯқ бӯлиб кетиш хавфи остидаги ёввойи фауна ва флора турларининг халқаро савдоси тӯғрисида»ги, 1998 йилда «Кӯчиб юрувчи ҳайвонлар турларини муҳофаза қилиш тӯғрисида»ги, 2001 йилда «Халкаро аҳамиятга эга, айниқса, сувда сузувчи қушларнинг яшаш жойлари бӯлган сув ботқоқлик жойлар тӯғрисида»ги конвенсияларга қӯшилди. «Ингичка тумшуқли балчиқчи, Сибир турнаси (оқ турна), Африка — Эвросиёнинг сувда сузувчи кӯчманчи қушларини муҳофаза қилиш тадбирлари юзасидаги ҳамфикрлик мелеорандумлари» каби халқаро битимлар Ӯзбекистан Республикаси томонидан имзоланган.
Хулоса ўрнида шуни айта олишимиз мумкинки қушлар дунёсини асраш бу она табиатни асрашдек муҳим вазифадир. Жамиятга ва ёш ўсиб келаётган авлодга бундай ғояларни сингдиришнинг энг самарали усули ушбу амаллага бевосита ўзимизнинг намуна бўлишимиздир. Шундагина энг юқори натижага эришамиз.
Хумора Нурмаматова