ХIII асрда дунёнинг деярли ярмини забт этиб, муғуллар империясига асос солган Чингизхон ғалабасининг сири нимада? Қўшинларининг кўплигими? Уларнинг шавқатсизлигидами ёки бошқа нарсадами? 
Олимларнинг фикрича, айнан қулай иқлим шароити, ёмғирнинг кўп ёғиши натижасида ўсимликларнинг гуркираб ўсиши 1211-1225 йилларда Чингизхон қўшини асосини ташкил этган отларини зарур емиш билан таъминлаб, йилқи подаларининг беҳисоб даражада кўпайишига олиб келган. Бу ўз навбатида муғулларнинг салб юришлари мувафаққиятининг гарови бўлди ва қисқа вақт ичида уларга Европадан Жанубий Шарқий Осиёгача бўлган ҳудудни ўз ичига қамраб олган улкан империяни барпо этишга ёрдам берди.
Муғул империясининг парчаланганлигига 7 асрдан вақт ошган бўлсада, ҳозиргача мамлакатда бундай серёғин, йилқи ва чорва учун қулай иқлим кузатилганича йўқ. Шунга қарамай бугунги кунда ҳудуди 1.564.100 км2 ни ташкил этган Монголия халқ республикасининг қишлоқ хўжалигининг асосини ташкил этган йилқичилик ва чорвачилик жадал суръатларда ривожланмоқда.
Чорва сони аҳолидан кўп
 Муғуллар асрлар давомида кўчманчи ҳаёт кечириб, асосан чорвачилик, йилқичилик ва туячилик билан шуғулланганлиги ҳеч кимга сир эмас. Ҳозирги кунда ҳам қишлоқ хўжалигининг етакчи соҳаларидан бири чорвачилик бўлиб, унда аҳолининг 64 фоизи банд. Айнан чорвачилик маҳсулотлари Монголия экспортининг 74 фоизини ташкил этади. Бугунги кунда Монголия халқ республикаси чорва моллари сонининг аҳоли жон бошига нисбатан энг кўплиги билан дунёда биринчи ўринда бўлиб, ҳар бир одам жон бошига 30 бош чорва тўғри келади. Шунингдек, сон жиҳатдан биринчи ўринда қўйлар — 52%, кейин эчкилар— 25%, сўнгра йирик шохли қорамол — 8.3%, туялар— 3.7% туради. Қўйларнинг асосан маҳаллий тури- қисқа юнглилари боқилсада, мамлакатнинг шимолида юнги узун, тез вазн йиғадиган қўйлар кўпайтирилмоқда. Эчкилар асосан ғарбий аймоқлар (ҳудудий бўлинма)да, йилқи ва туячилик яримчўл ҳудудларда тарқалган. Қорамолчилик марказий ва шарқий аймоқларда ривожланмоқда. Чорвачиликнинг барча турлари бўйича уларнинг наслини яхшилаш, сут, гўшт ва жун маҳсулотларини кўпайтириш учун чорвадорлар чет элдан зотдор молларни олиб келиб, маҳаллий тур билан чатиштириш орқали маҳаллий шароитга ва касалликларга чидамли бўлган янги зотларни яратишмоқда. Мазкур тадқиқотлар аймоқларнинг қишлоқ хўжалиги бошқармаси томонидан назоратда бўлиб, ҳукумат ташаббуси билан мамлакатда бир неча ўн чорва моллари зотларини яхшилаш бўйича станциялар ва бир неча юз сунъий уруғлантириш шоҳобчалари ташкил этилган.
“Яшил инқилоб” деҳқончиликни ривожлантиради Муғуллар деҳқончилик сирлари билан қадимдан таниш бўлиб,XIII асрда Мўғилистондан ўтаётган хитой сайёҳи Чан Дэ бу ердаги бўғдой, сўли ва арпа далалари ҳақида ёзиб қолдирган. Қадимшуносларнинг қайдларига кўра, муғуллар деҳқончилик билан 2000 йил илгари шуғулланиб бошлашган. Ўша пайтлариёқ ирригация тизимлари барпо этилиб, Ғарбий Монголияда жойлашган ва энг қадимги ҳисобланган (1300 йил) канал бугунги кунда тикланиб, ундан самарали фойланилмоқда. Деҳқончилик асосан дарё бўйлари, қир бағирларида ривожланган. Ғалладан ташқари бу ерларда картошка, карам, пиёз, сабзи, шолғом, шакар лавлаги билан биргаликда нўхот, ловия, зиғир, кунгабоқар ҳам етиштирилмоқда. Ғарбий аймоқларда аҳоли боғдорчилик билан шуғулланишга уринишмоқда.
6000 АҚШ долларига таймен балиғи Монголиядан денгизга чиқиш йўли бўлмасада, сўнгги йилларда аҳолининг озиқ-овқат маҳсулотларига бўлган ўсиб бораётган эҳтиёжини қондириш мақсадида балиқчилик ривожланмоқда. Айтиш жоизки, бутун дунёдан балиқчилар Монголияга фақат шу ерда истиқомат қилувчи таймен балиғини тутиш учун келишади. Улар учун 14 кунлик махсус балиқ тутиш бўйича саёҳат уюштирилиб, бундай тадбир 4000 АҚШ долларидан 6000 гача туради. Энг қизиғи ушланган таймен балиғи билан фақатгина суратга тушиш рухсат этилиб, сўнг у дарёга қўйиб юборилиши керак. Балиқни ўзи билан олиб кетиш учун эса яна 100 доллар тўлаш керак бўлаади. Мамлакатнинг дарё ва кўлларида лосось, осётр, форель, дўнгпешона, сазан, чўртан каби балиқлар ҳам кўп бўлиб, улар асосан Сибирь, Байкалорти орқали келадиган дарё ирмоқларида кўплаб мавжуд. Мўғилистоннинг Дархад ва Хубсугул кўлларида олимлар бугунги кунда йўқолиб кетган деб таҳмин қилинган сибир хариуси ва дархад оқ балиғи ҳамда форелнинг энг қадимги тури бўлмиш ленок (дарё қоплони)ни топишган. Ҳозирда Монголияда аста-секинлик билан бўлсада сунъий ҳавзаларда балиқ етиштириш ривожланмоқда. Хусусий хўжаликлар асосан балиқнинг форель, дўнгпешона, оқ амур, сазан турларини етиштиришга ҳаракат қилишмоқда. Наргис ҚОСИМОВА |
Бугунги кунда Монголия ҳукумати ветеринария муассасаларини кўпайтириш ва чорвачилик хўжаликларини механизациялаштириш бўйича иш олиб борилмоқда. 1963 йили ташкил этилган Монголия халқ республикаси Фанлар Академияси чорвачилик илмий-тадқиқот институти аймоқлардаги чорва молларнинг зотини, емишини яхшилаш, қўлланилаётган даволовчи препаратларни такомиллаштириш бўйича тадқиқот ишларини олиб бормоқда.
Йилдан йилга сони кўпайиб бораётган чорва молларини озиқлантириш учун албатта, ҳудудларда қишлоқ хўжалиги экинларини етиштириш улкан аҳамиятга эга. Аймоқларда етиштирилаётган арпа, маккажўхори, беда билан биргаликда чорвадорлар минерал озуқа хужир (туз) ҳам тайёрлашади. Айтиш жоизки, Монголия бир йилда 250 минг тонна гўшт, 490 миллион тонна сут, 22,4 миллион тонна қўй, эчки ва туя жуни тайёрлайди. Қишлоқ хўжалиги ривожланаётганлигига қарамай, чорвачилик соҳасида ҳали ечишини кутаётган муаммолар мавжуд бўлиб, шулардан бири чорвадорларнинг ижтимоий ҳимоясини яхшилаш ва уларни мамлакатда тез-тез юз бериб турадиган қурғоқчилик ва қишда чорвага озуқа етишмовчилигининг олдини олишдир. Шу сабабли, қишлоқ хўжалиги интенсификацияси ва деҳқончиликнинг ривожланиб бориши ҳисобга олиниб, ҳукумат томондан чорвадорларнинг кўчманчиликни тарк этиб, ўтироқ ҳаётга ўтишга даъват этилмоқда.
Деҳқончиликни ривожлантириш ва ХХ асрнинг ўрталарида айнан мазкур соҳада юз берган инқироз оқибатларини тузатиш мақсадида ҳукумат “Деҳқончиликни ривожлантириш” ва “Яшил инқилоб” дастурларини ишлаб чиқиб, амалга ошира бошлади. Унга кўра экин майдонларининг сонини 800 минг гектарга етказиш, ғалла ҳосилини эса 500 тонггагача кўпайтириш мақсад қилиб қўйилган. Чунки, йилдан йилга ошиб бораётган аҳоли эҳтиёжларини қондириш учун деҳқонлардан юқори ҳосил берувчи ғалла навларини экиш ва тупроқ эрозиясига қарши технологияларни қўллаш талаб қилина бошланди. Бугунги кунга келиб мамлакатда 400 та йирик ва кичик хусусий деҳқончилик хўжаликлари фаолият олиб бориб, озиқ-овқат дастурини амалга оширишга ўзларининг ҳиссаларини қўшиб келмоқда.